«Вәгыйзов аның турында беркем дә белмәве белән кызыклы»
Без төшерергә килгән күренештә Сергей Строчков башкаруындагы Америка хәрби хезмәткәре нацистлар концлагереннан азат ителгән Сәләй Вәгыйзовны АКШка «сирәк татар теле буенча» белгеч буларак барырга үгетли.
Әлеге күренешне Казанның «Алафузов фабрикасы»ның ташландык биналарының берсендә төшерәләр. Бу күренешне төшерү өчен бер генә дубль ясалмый. Бу вакытта герой ботка ашап утырганга күрә тәлинкәгә ботканы әллә ничә тапкыр салырга туры килә. Илдар Ягъфәров, турыдан-туры күрсәтмәләрдән тыш, «Тәлинкәдә ризык бармы, мин күрмим» һәм «Башладык, ашыйбыз!» дигән сүзләр ишетергә туры килә.
Камераны күчергәндә, без режиссерга берничә сорау бирә алдык.
Илдар Рәшитович, монда ниләр барганы турында бераз сөйләгез әле.
Биредә «Әлифба» документаль-уен фильмының 16 уен эпизодының берсе төшерелә. Калганнарын төшерү өчен без Печорага барабыз (ГУЛАГ тоткыннары төзегән Коми Республикасындагы шәһәр. – ТИ иск.), Оренбург, Самара өлкәсе Камышлы районының Татар Байтуганы авылы, Арча.
Болар барысы да – Сәләй Вәгыйзовның зур һәм драматик тормышы эпизодлары. Аның күз алдында бөтен XX гасыр диярлек үткән (С.Вәгыйзов 1908 елда туган, 2005 елда үлгән. – ТИ иск.). Ул бала чагында ук әти-әнисен югалткан, немец һәм Совет лагерьларында утырган. Һәм 54 яшендә үзенең атаклы «Әлифба»сын булдырган. Болар барысы да безгә бик кызыклы тоелды. Ягъни һәрбер татар белә торган кечкенә китап артында гаять зур кино тарихы яшеренгән.
Шуңа күрә без аның гади генә документаль фильм булуын теләмәдек, Вәгыйзовның тормыш фактурасын фотосурәтләр белән генә ачып булмавы аңлашыла иде. Һәм без куелыш планнарын төшерергә булдык. Күргәнегезчә, бүгенге эпизод Америка хәрбие белән бәйле. Немец солдатлары да булачак, Сәләйнең институтка 1932 елда керүе һәм башка бик күп нәрсәләр булачак. Әйе, бу – катлаулы һәм истәлекле. Технологияләр буенча бу – профессиональ камералар, яктылык һәм башкалар белән тулыканлы кино.
Фото: © «Татар-информ», Рөстәм Шакиров
Димәк, бу – заказ түгел, сез үзегез Вагыйзов турында фильм төшерергә керештегез?
– Әйе. Мин 1 ел элек Арчада «Әлифба» музеена кердем. Миңа бу вакыйганы сөйләделәр, мин аны истә калдырдым. Ә алга таба бик гади килеп чыкты. Марат Әхмәтов та безне хуплады. Нинди дә булса кыенлыклар булмады, һәркем бу фильмның әһәмиятен аңлады. Без Татарстанның кызыклы, героик шәхесләрен күрсәтергә тиеш, мондый фильмнарның тулы бер сериясен төшерергә кирәк. Безнең кинематографта авторлык киносы бик күп, әмма бу юнәлешне дә ачарга кирәк.
Бу – тулы бер система булырга тиеш. Бездә бит әлегә кадәр Тукай турында фильм төшерелмәгән, башка бик күп күренекле шәхесләр турында картиналар төшерелмәгән. Менә, беренче омтылыш. Сәләй Вәгыйзов аның турында беркем белмәве белән кызыклы. Балаларга аның тарихы бик кызыклы булыр дип уйлыйм.
«Вагыйзовның оныгы үз әбисен уйный»
Сез бу картинаны кемнәр белән әзерлисез?
Вәгыйзовны Камал театрының әйдәп баручы актеры Эмиль Талипов уйный. Бүгенге америкалыны – Сергей Строчков, бу – аның кинодагы дебюты. Безнең Мәскәүдән бик яхшы оператор Александр Родин («Сценарий жизни», «Испытание аулом. Ход конем»). Куючы рәссам – Татарстанның танылган рәссамы Илгизәр Хәсәнов, костюмнар буенча рәссам – Ләйсән Хаҗиева, Аня Әхтәмова – шулай ук куючы рәссам һәм декорацияләр буенча рәссам. Бик күп кеше җәлеп ителгән, һәм алар ярдәмендә бездә лаеклы картина булыр, дип ышанам.
Иң мөһиме – бу фильмда Сәләй аганың оныгы төшә, без шундый оригиналь адым ясадык. Чынлыкта, ул – шактый дулкынландыргыч, чөнки ул актриса түгел. Шул ук вакытта төп рольләрнең берсен – Вагыйзовның хатыны, ягъни үз әбисе Рәмзия Вәлитованы уйный. Алар бик охшаш. Ул, минем фикеремчә, фильмга ниндидер документальлек өсти. Начар уйнамый да, күз тидерергә куркам.
Рәмзия Вәлитованың язмышы катлаулы булган. Ул Стәрлетамакта алтын сәнәгате эшмәкәрләре гаиләсендә туа һәм шулай ук яшүсмер чагында ялгызы кала, аның бөтен туганнары үлә. Һәм менә ике ялгыз язмыш очраша. Рәмзияне йөрәге белән тойган актриса уйнавын теләгән идек.
Фото: © «Татар-информ», Рөстәм Шакиров
Фильмның хронометражы нинди?
Зур түгел, 35-40 минут. Без классик мәктәп дәресенә сыешырга тиеш. Һәм картинаны динамик һәм мавыктыргыч итәргә телибез.
Кайчан тәмамларга уйлыйсыз?
Киләсе елның апрелендә.
Ягъни, аның белән яңа уку елына керергә ниятлисезме?
Мөгаен. Иң мөһиме, яхшы фильм килеп чыксын. Аннан аның белән теләсә кая керергә мөмкин. Әгәр фильм барып чыкмаса, уку елын көтмәскә дә була (көлә).
Аның фестивальләрдә катнашуын планлаштырасызмы?
Белмим... әгәр ул кемгәдер кирәк булса, әлбәттә, фестивальләргә дә барачак. Ләкин минем андый максатым юк. Мин бик күп фестивальләрдә йөрдем инде, миңа 53 яшь, фестивальләрдә йөрү – бу инде минеке түгел. Минем халкыбызга, тамашачыларыбызга һәм шәхсән үзем кирәк дип тойган картиналар төшерәсем килә.
Фото: © «Татар-информ», Владимир Васильев
«Әлифба»ны 5 ел әзерлиләр
Сәләй Вәгыйзов һәм Рәмзия Вәлитованың тормышлары, чыннан да, драматик борылышларга бай булды. Мәсәлән, 1943 елда Харьков янындагы камалышта әсирлеккә алынган Вагыйзовны немецлар башта яһүд дип уйлаганнар һәм атарга җыенганнар – тылмач коткарган, ул алар алдында татар булуын аңлаткан.
Ә 3 ел әсирлектә булганнан соң, Сәләйның АКШка китү мөмкинлеге була (аларның лагерен америкалылар азат итә), ләкин ул СССРга кайтуны яхшырак күрә. Ул хатыны һәм балалары янына кайтам дип уйлаган, ләкин икенче лагерьга кайта булып чыга – 10 елга утырталар. Рәмзия аның янына 2 баласы белән Печорлагка барып кайткан, шуның өчен эштән куылган һәм торактан мәхрүм ителгән. Иремнән ваз кичәргә туры килде, ләкин сүздә генә, язышу «ышанычлы куллар аша» дәвам итте, ди ул.
Фото: © «Татар-информ», Владимир Васильев
Сәләй азат ителгәннән соң еллар узгач, ир белән хатын 5 ел дәвамында татар әлифбасын эшлиләр һәм нәтиҗәдә ТАССР Мәгариф министрлыгы конкурсында җиңү яулыйлар. Киләсе елда бу китап үзенең 60 еллыгын билгеләп үтәчәк. «Әлифба»на 42 тапкыр бастыралар, аның гомуми тиражы миллионнан артык нөсхә тәшкил итә.
Вәгыйзов белән Вәлитова барлыгы 40тан артык дәреслек һәм кулланма язганнар. 1нче сыйныф өчен «Татар теле», «Туган тел» дәреслекләре, «Язу һәм уку», «Рәсемле әлифба», «Кызыклы грамматика» һ.б. дәреслекләр укытуда бүгенге көндә дә кулланыла.
Самара өлкәсенең Татар Байтуганы авылында Вәгыйзовларның юкка чыккан нигез йорты урынында, Татарстан Президенты (хәзерге Рәис) Рөстәм Миңнеханов ярдәме белән, 2016 елда Сәләй Вәгыйзов музее төзелә һәм ачыла. Ир белән хатын гомер буе диярлек эшләгән Арчада исә 1999 елдан бирле «Әлифба» музее эшли.
«Татар-информ»нан Рөстәм Шакиров, Регина Яфарова язмасы тәрҗемә ителде
